‘‘นาหํ เอเตน มคฺเคน, ปาปุณิํ โพธิมุตฺตมํ;

กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโตฯ

‘‘ปุญฺญปาปปริกฺขีโณ, สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต;

อโสโก อนุปายาโส, นิพฺพายิสฺสมนาสโวฯ

‘‘เอวํ ชิโน วิยากาสิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อคฺคโต;

สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโต, อโนตตฺเต มหาสเร’’ติฯ (อป. เถร 1.39.64-96);

อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ปฐมกถาวตฺถุสุตฺตาทิวณฺณนา

[69-70] นวเม (ที. นิ. ฏี. 1.17; ที. นิ. อภิ. ฏี. 1.17; สํ. นิ. ฏี. 2.5.1080) ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค, โมกฺขมคฺโค จฯ ตํ นิยฺยานํ อรหติ, นิยฺยาเน วา นิยุตฺตา, นิยฺยานํ วา ผลภูตํ เอติสฺสา อตฺถีติ นิยฺยานิกาฯ วจีทุจฺจริตสํกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา อีการสฺส รสฺสตฺตํ, ยการสฺส จ กการํ กตฺวา นิยฺยานิกา, เจตนาย สทฺธิํ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํฯ เคหสฺสิตกถาติ เคหปฺปฏิสํยุตฺตาฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ

สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สุรากถา’’ติปิ ปาโฐติ อาห ‘‘สุรากถนฺติ ปาฬิยํ ปนา’’ติฯ สา ปเนสา กถา ‘‘เอวรูปา นวสุรา ปีตา รติชนนี โหตี’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, อาทีนววเสน ปน ‘‘อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิกา’’ติอาทินา นเยน วฏฺฏติฯ เตนาห ‘‘อเนกวิธํ…เป.… อาทีนววเสน วฏฺฏตี’’ติฯ วิสิขาติ ฆรสนฺนิเวโสฯ วิสิขาคหเณน จ ตนฺนิวาสิโน คหิตา ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิยฯ เตเนวาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติ จ ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ จฯ กุมฺภฏฺฐานปฺปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห ‘‘กุมฺภทาสิกถา วา’’ติฯ

ราชกถาทิปุริมกถาย , โลกกฺขายิกาทิปจฺฉิมกถาย วา วินิมุตฺตา ปุริมปจฺฉิมกถา วิมุตฺตาฯ อุปฺปตฺติฐิติสํหาราทิวเสน โลกํ อกฺขายตีติ โลกกฺขายิกาฯ อสุเกน นามาติ ปชาปตินา พฺรหฺมุนา, อิสฺสเรน วาฯ วิตณฺฑสลฺลาปกถาติ ‘‘อฏฺฐีนํ เสตตฺตา เสโตติ น วตฺตพฺโพ, ปตฺตานํ กาฬตฺตา กาโฬติ ปน วตฺตพฺโพ’’ติ เอวมาทิกาฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เสลปุปฺผลกานิ วิย ชีวิทาวิรปารยตฺติวิสาลา นตฺถิ, ยํ โย โกจิ ติริยามานา กตตฺตา’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สาครเทเวนาติ สาครปุตฺตราชูหิฯ ขโตติ เอตํ เอกวจนํ เตหิ ปจฺเจกํ ขตตฺตา ‘‘สาครเทเวน ขตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สหมุทฺทา สมุทฺโทติ วุตฺโตฯ ภวติ วทฺธติ เอเตนาติ ภโวฯ ภวาภวา โหนฺตีติ อิติภวาภวกถาฯ เอตฺถ จ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉทํฯ ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ภโวติ กามสุขํ, อภโวติ อตฺตกิลมโถติ อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติฯ อถ วา ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรญฺญปพฺพตนทีทีปกถา อิติสทฺเทน สงฺคณฺหิตฺวา พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา วุตฺตาฯ ทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมกถาวตฺถุสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ยมกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(8) 3. อากงฺขวคฺโค

1-4. อากงฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[71-74] ตติยสฺส ปฐเม สีลสฺส อนวเสสสมาทาเนน อขณฺฑาทิภาวาปตฺติยา จ ปริปุณฺณสีลาฯ สมาทานโต ปฏฺฐาย อวิจฺฉินฺทนโต สีลสมงฺคิโนฯ เอตฺตาวตา กิราติ (อ. นิ. 2.37) กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถฯ เตเนตฺถ อาจริยวาทสฺส อตฺตโน อรุจฺจนภาวํ ทีเปติฯ สมฺปนฺนสีลาติ อนามฏฺฐวิเสสํ สามญฺญโต สีลสงฺเขเปน คหิตํฯ ตญฺจ จตุพฺพิธนฺติ อาจริยตฺเถโร ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลํ อุทฺทิสิตฺวา’’ติ อาหฯ ตตฺถาติ จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ เชฏฺฐกสีลนฺติ (สํ. นิ. 5.412) ปธานสีลํฯ อุภยตฺถาติ อุทฺเทสนิทฺเทเสฯ อิธ นิทฺเทเส วิย อุทฺเทเสปิ ปาติโมกฺขสํวโร ภควตา วุตฺโต ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ สีลคฺคหณญฺหิ ปาฬิยํ ปาติโมกฺขสํวรวเสน อาคตํฯ เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวโรเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อวธารเณน อิตเรสํ ติณฺณํ เอกเทเสน ปาติโมกฺขนฺโตคธตํ ทีเปติฯ ตถา หิ อโนโลกิโยโลกเน อาชีวเหตุ ฉสิกฺขาปทวีติกฺกเม คิลานปจฺจยสฺส อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค จ อาปตฺติ วิหิตาติฯ ตีณีติ อินฺทฺริยสํวรสีลาทีนิฯ สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม อตฺถีติ สีลปริยาเยน เตสํ กตฺถจิ สุตฺเต คหิตฏฺฐานํ นาม กิํ อตฺถิ ยถา ปาติโมกฺขสํวโรติ อาจริยสฺส สมฺมุขตฺตา อปฺปฏิกฺขิปนฺโตว อุปจาเรน ปุจฺฉนฺโต วิย วทติฯ เตนาห ‘‘อนนุชานนฺโต’’ติฯ ฉทฺวารรกฺขามตฺตกเมวาติ ตสฺส สลฺลหุกภาวมาห จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน ปฏิปากติกภาวาปตฺติโตฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปฺปาทนเหตุกา หิ ปจฺจยานํ อุปฺปตฺติฯ อิทมตฺถนฺติ อิทํ ปโยชนํ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปริภุญฺชเนติ อธิปฺปาโยฯ นิปฺปริยาเยนาติ อิมินา อินฺทฺริยสํวราทีนิ ตีณิ ปธานสฺส สีลสฺส ปริวารวเสน ปวตฺติยา ปริยายสีลานิ นามาติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ปาติโมกฺขสํวรสฺเสว ปธานภาวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสติ ปาติโมกฺขสํวโรฯ เสสานีติ อินฺทฺริยสํวราทีนิฯ ตสฺเส วาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ เอตฺถ ยํ สีลํ วุตฺตํ, ตสฺเสวฯ สมฺปนฺนปาติโมกฺขาติ เอตฺถ ปาติโมกฺขคฺคหเณน เววจนํ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรตฺวา…เป.… อาทิมาหฯ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหตี’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย อุทฺทิฏฺฐํ สีลํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติ (วิภ. 508) นิทฺทิฏฺฐํฯ กสฺมา อารทฺธนฺติ เทสนาย การณปุจฺฉาฯ สีลานิสํสทสฺสนตฺถนฺติ ปโยชนนิทฺเทโสฯ

‘‘สีลานิสํสทสฺสนตฺถ’’นฺติ หิ เอตฺถ พฺยติเรกโต ยํ สีลานิสํสสฺส อทสฺสนํ, ตํ อิมิสฺสา เทสนาย การณนฺติ กสฺมา อารทฺธนฺติ? เวเนยฺยานํ สีลานิสํสสฺส อทสฺสนโตติ อตฺถโต อาปนฺโน เอว โหติฯ เตนาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิฯ สีลานิสํสทสฺสนตฺถนฺติ ปน อิมสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อานิสํโสติ อุทโยฯ ‘‘สีลวา สีลสมฺปนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285) ปน วิปากผลมฺปิ ‘‘อานิสํโส’’ติ วุตฺตํฯ โก วิเสโสติ โก ผลวิเสโสฯ กา วฑฺฒีติ โก อพฺภุทโยฯ วิชฺชมาโนปิ คุโณ ยาถาวโต วิภาวิโต เอว อภิรุจิํ อุปฺปาเทติ, น อวิภาวิโต, ตสฺมา เอกนฺตโต อานิสํสกิตฺตนํ อิจฺฉิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺเปว นามา’’ติอาทิมาหฯ

ปิโยติ ปิยายิตพฺโพฯ ปิยสฺส นาม ทสฺสนํ เอกนฺตโต อภินนฺทิตพฺพํ โหตีติ อาห ‘‘ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสิตพฺโพ’’ติฯ ปีติสมุฏฺฐานปฺปสนฺนโสมฺมรูปปริคฺคหญฺหิ จกฺขุ ‘‘ปิยจกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ เตสนฺติ สพฺรหฺมจารีนํฯ มนวฑฺฒนโกติ ปีติมนสฺส ปริพฺรูหนโต อุปรูปริ ปีติจิตฺตสฺเสว อุปฺปาทนโกฯ ครุฏฺฐานิโยติ ครุกรณสฺส ฐานภูโตฯ ชานํ ชานาตีติ ญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติฯ ยถา วา อญฺเญ อชานนฺตาปิ ชานนฺตา วิย ปวตฺตนฺติ, น เอวมยํ, อยํ ปน ชานนฺโต เอว ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ทสฺสนภูเตน ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต เอว วา ปสฺสติฯ เอวํ สมฺภาวนีโยติ เอวํ วิญฺญุตาย ปณฺฑิตภาเวน สมฺภาเวตพฺโพฯ สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการีติ สีเลสุ ปริปูรการี เอว ภเวยฺยาติฯ เอวํ อุตฺตรปทาวธารณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ อิมินา ปเทน อุปริสิกฺขาทฺวยํ อนิวตฺติตเมว โหติฯ ยถา ปน สีเลสุ ปริปูรการี นาม โหติ, ตํ ผเลน ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาธิฏฺฐานสมาธิสํวตฺตนิกตาย หิ อิธ สีลสฺส ปาริปูรี, น เกวลํ อขณฺฑาทิภาวมตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อขณฺฑานิ…เป.… สมาธิสํวตฺตนิกานี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริสิกฺขาทฺวยํ สีลสฺส สมฺภารภาเวน คหิตนฺติ สีลสฺเสเวตฺถ ปธานคฺคหณํ สิทฺธํ โหติฯ สีลานุรกฺขกา หิ จิตฺเตกคฺคตาสงฺขารปริคฺคหาฯ อนูเนนาติ อขณฺฑาทิภาเวน, กสฺสจิ วา อหาปเนน อุปปนฺเนนฯ อากาเรนาติ กรเณน สมฺปาทเนนฯ

อชฺฌตฺตนฺติ วา อตฺตโนติ วา เอกํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ, ‘‘สมถ’’นฺติ อุปโยควจนํ ‘‘อนู’’ติ อิมินา อุปสคฺเคน โยเค สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺตสมเถ ยุตฺโต’’ติฯ ตตฺถ จิตฺตสมเถติ จิตฺตสฺส สมาธาเนฯ ยุตฺโตติ อวิยุตฺโต ปสุโตฯ โย สพฺเพน สพฺพํ ฌานภาวนาย อนนุยุตฺโต, โส ตํ พหิ นีหรติ นามฯ โย อารภิตฺวา อนฺตรา สงฺโกจํ อาปชฺชติ, โส ตํ วินาเสติ นามฯ โย ปน อีทิโส อหุตฺวา ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส อนิรากตชฺฌาโนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหิ อนีหฏชฺฌาโน’’ติอาทิมาหฯ นีหรณวินาสตฺถญฺหิ อิทํ นิรากรณํ นามฯ ‘‘ถมฺภํ นิรํกตฺวา นิวาตวุตฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 328) จสฺส ปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ

สตฺตวิธาย อนุปสฺสนายาติ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา, นิพฺพิทานุปสฺสนา, วิราคานุปสฺสนา, นิโรธานุปสฺสนา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาติ อิมา สตฺตวิธา อนุปสฺสนาฯ สุญฺญาคารคโต ภิกฺขุ ตตฺถ ลทฺธกายวิเวกตาย สมถวิปสฺสนาวเสน จิตฺตวิเวกํ ปริพฺรูเหนฺโต ยถานุสิฏฺฐปฏิปตฺติยา โลกํ สาสนญฺจ อตฺตโน วิเสสาธิคมฏฺฐานภูตํ สุญฺญาคารญฺจ อุปโสภยมาโน คุณวิเสสาธิฏฺฐานภาวาปาทเนน วิญฺญูนํ อตฺถโต ตํ พฺรูเหนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ เอกภูมกาทิปาสาเท กุรุมาโนปิ ปน เนว สุญฺญาคารานํ พฺรูเหตาติ ทฏฺฐพฺโพฯ สุญฺญาคารคฺคหเณน เจตฺถ อรญฺญรุกฺขมูลาทิ สพฺพํ ปธานานุโยคกฺขมํ เสนาสนํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺตาวตา ยถา ตณฺหาวิจริตเทสนา ปฐมํ ตณฺหาวเสน อารทฺธาปิ ตณฺหาปทฏฺฐานตฺตา มานทิฏฺฐีนํ มานทิฏฺฐิโย โอสริตฺวา กเมน ปปญฺจตฺตยเทสนา ชาตา, เอวมยํ เทสนา ปฐมํ อธิสีลสิกฺขาวเสน อารทฺธาปิ สีลปทฏฺฐานตฺตา สมถวิปสฺสนานํ สมถวิปสฺสนาโย โอสริตฺวา กเมน สิกฺขาตฺตยเทสนา ชาตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ หิ ‘‘สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติ เอตฺตาวตา อธิสีลสิกฺขา วุตฺตา, ‘‘อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน’’ติ เอตฺตาวตา อธิจิตฺตสิกฺขา, ‘‘วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต’’ติ เอตฺตาวตา อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติ อิมินา ปน สมถวเสน สุญฺญาคารวฑฺฒเน อธิจิตฺตสิกฺขา, วิปสฺสนาวเสน อธิปญฺญาสิกฺขาติ เอวํ ทฺเวปิ สิกฺขา สงฺคเหตฺวา วุตฺตาฯ เอตฺถ จ ‘‘อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน’’ติ อิเมหิ ปเทหิ สีลานุรกฺขิกา เอว จิตฺเตกคฺคตา กถิตา, ‘‘วิปสฺสนายา’’ติ อิมินา ปเทน สีลานุรกฺขิโก สงฺขารปริคฺคโหฯ

กถํ จิตฺเตกคฺคตา สีลมนุรกฺขติ? ยสฺส หิ จิตฺเตกคฺคตา นตฺถิ, โส พฺยาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน วิหญฺญติ, โส พฺยาธิวิหโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต สีลํ วินาเสตฺวาปิ พฺยาธิวูปสมํ กตฺตา โหติฯ ยสฺส ปน จิตฺเตกคฺคตา อตฺถิ, โส ตํ พฺยาธิทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, สมาปนฺนกฺขเณ ทุกฺขํ ทูรคตํ โหติ, พลวตรํ สุขมุปฺปชฺชติฯ เอวํ จิตฺเตกคฺคตา สีลมนุรกฺขติฯ กถํ สงฺขารปริคฺคโห สีลมนุรกฺขติ? ยสฺส หิ สงฺขารปริคฺคโห นตฺถิ, ตสฺส ‘‘มม รูปํ มม วิญฺญาณ’’นฺติ อตฺตภาเว พลวมมตฺตํ โหติ, โส ตถารูเปสุ ทุพฺภิกฺขพฺยาธิภยาทีสุ สมฺปตฺเตสุ สีลํ นาเสตฺวาปิ อตฺตภาวํ โปเสตา โหติฯ ยสฺส ปน สงฺขารปริคฺคโห อตฺถิ, ตสฺส อตฺตภาเว พลวมมตฺตํ วา สิเนโห วา น โหติ, โส ตถารูเปสุ ทุพฺภิกฺขพฺยาธิภยาทีสุ สมฺปตฺเตสุ สเจปิสฺส อนฺตานิ พหิ นิกฺขมนฺติ, สเจปิ อุสฺสุสฺสติ วิสุสฺสติ, ขณฺฑาขณฺฑิโก วา โหติ สตธาปิ สหสฺสธาปิ, เนว สีลํ วินาเสตฺวา อตฺตภาวํ โปเสตา โหติฯ เอวํ สงฺขารปริคฺคโห สีลํ อนุรกฺขติฯ

‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติ อิมินา ปน ตสฺเสว อุภยสฺส พฺรูหนา วฑฺฒนา สาตจฺจกิริยา ทสฺสิตาฯ เอวํ ภควา ยสฺมา ‘‘สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จสฺสํ…เป.… ภาวนีโย จา’’ติ อิเม จตฺตาโร ธมฺเม อากงฺขนฺเตน นตฺถญฺญํ กิญฺจิ กาตพฺพํ, อญฺญทตฺถุ สีลาทิคุณสมนฺนาคเตเนว ภวิตพฺพํฯ อีทิโส หิ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโยฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘สีลทสฺสนสมฺปนฺนํ , ธมฺมฏฺฐํ สจฺจเวทินํ;

อตฺตโน กมฺม กุพฺพานํ, ตํ ชโน กุรุเต ปิย’’นฺติฯ (ธ. ป. 217);

ตสฺมา ‘‘อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จสฺสํ…เป.… สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี…เป.… สุญฺญาคาราน’’นฺติ วตฺวา อิทานิ ยสฺมา ปจฺจยลาภาทิํ ปตฺถยนฺเตนปิ อิทเมว กรณียํ, น อญฺญํ กิญฺจิ, ตสฺมา ‘‘อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ลาภี อสฺส’’นฺติอาทิมาหฯ ลาภี อสฺสนฺติ ลาภาสาย สํวรสีลปริปูรณํ ปาฬิยํ อาคตํฯ กิมีทิสํ ภควา อนุชานาตีติ? น ภควา สภาเวน อีทิสํ อนุชานาติ, มหาการุณิกตาย ปน ปุคฺคลชฺฌาสเยน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ภควา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตฺตํ ภเณติ ฉินฺนกโถ มูโค วิย หุตฺวา โอภาสปริกถานิมิตฺตวิญฺญตฺติปยุตฺตํ ฆาเสสนํ วาจํ น ภเณ, น กเถยฺยาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสนาติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เยสํ หี’’ติอาทิมาหฯ รโส สภาวภูโต อานิสํโส รสานิสํโสฯ

ปจฺจยทานการาติ จีวราทิปจฺจยทานวเสน ปวตฺตการาฯ มหปฺผลา มหานิสํสาติ อุภยเมตํ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ ‘‘ปญฺจิเม, คหปตโย, อานิสํสา’’ติอาทีสุ (มหาว. 285) หิ อานิสํสสทฺโท ผลปริยาโยปิ โหติฯ มหนฺตํ วา โลกิยสุขํ ผลนฺติ ปสวนฺตีติ มหปฺผลา, มหโต โลกุตฺตรสุขสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ มหานิสํสาฯ เตนาห ‘‘โลกิยสุเขน ผลภูเตนา’’ติอาทิฯ

เปจฺจภวํ คตาติ เปตูปปตฺติวเสน นิพฺพตฺติํ อุปคตาฯ เต ปน ยสฺมา อิธ กตกาลกิริยา กาเลน กตชีวิตุปจฺเฉทา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาลกตา’’ติฯ สสฺสุสสุรา จ ตปฺปกฺขิกา จ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ เต ญาติโยนิสมฺพนฺเธน อาวาหวิวาหสมฺพนฺธวเสน สมฺพทฺธา ญาตีฯ สาโลหิตาติ โยนิสมฺพนฺธวเสนฯ เอกโลหิตพทฺธาติ เอเกน สมาเนน โลหิตสมฺพนฺเธน สมฺพทฺธาฯ ปสนฺนจิตฺโตติ ปสนฺนจิตฺตโกฯ กาลกโต ปิตา วา มาตา วา เปตโยนิยํ อุปฺปนฺโนติ อธิการโต วิญฺญายตีติ วุตฺตํฯ มหานิสํสเมว โหตีติ ตสฺส ตถาสีลสมฺปนฺนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อชฺโฌตฺถริตาติ มทฺทิตาฯ น จ มํ อรติ สเหยฺยาติ มํ จ อรติ น อภิภเวยฺย น มทฺเทยฺย น อชฺโฌตฺถเรยฺยฯ อุปฺปนฺนนฺติ ชาตํ นิพฺพตฺตํฯ

สีลาทิคุณยุตฺโต หิ อรติญฺจ รติญฺจ สหติ อชฺโฌตฺถรติ, มทฺทิตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา อีทิสมตฺตานํ อิจฺฉนฺเตนปิ สีลาทิคุณยุตฺเตเนว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ จิตฺตุตฺราโส ภายตีติ ภยํ, อารมฺมณํ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํฯ ตํ ทุวิธมฺปิ ภยํ เภรวญฺจ สหติ อภิภวตีติ ภยเภรวสโหฯ สีลาทิคุณยุตฺโต หิ ภยเภรวํ สหติ อชฺโฌตฺถรติ, มทฺทิตฺวา ติฏฺฐติ อริยโกฏิยวาสี มหาทตฺตตฺเถโร วิยฯ

เถโร กิร มคฺคํ ปฏิปนฺโน อญฺญตรํ ปาสาทิกํ อรญฺญํ ทิสฺวา ‘‘อิเธวชฺช สมณธมฺมํ กตฺวา คมิสฺสามี’’ติ มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ รุกฺขเทวตาย ทารกา เถรสฺส สีลเตเชน สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา วิสฺสรมกํสุฯ เทวตาปิ สกลรุกฺขํ จาเลสิฯ เถโร อจโลว นิสีทิฯ สา เทวตา ธูมายิ ปชฺชลิฯ เนว สกฺขิ เถรํ จาเลตุํฯ ตโต อุปาสกวณฺเณนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ วุตฺตา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา’’ติ อโวจฯ ตฺวํ เอเต วิกาเร อกาสีติฯ อาม, ภนฺเตติฯ ‘‘กสฺมา’’ติ จ วุตฺตา อาห ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, สีลเตเชน ทารกา สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา วิสฺสรมกํสุ, สาหํ ตุมฺเห ปลาเปตุํ เอวมกาสิ’’นฺติฯ เถโร อาห ‘‘อถ กสฺมา ‘อิธ, ภนฺเต, มา วสถ, มยฺหํ อผาสุก’นฺติ ปฏิกจฺเจว นาวจาสิ, อิทานิ ปน มา มํ กิญฺจิ อวจ, ‘อริยโกฏิยมหาทตฺโต อมนุสฺสภเยน คโต’ติ วจนโต ลชฺชามิ, เตนาหํ อิเธว วสิสฺสํ, ตฺวํ ปน อชฺเชกทิวสํ ยตฺถ กตฺถจิ วสาหี’’ติฯ เอวํ สีลาทิคุณยุตฺโต ภยเภรวสโห โหติ, ตสฺมา อีทิสมตฺตานํ อิจฺฉนฺเตนปิ สีลาทิคุณยุตฺเตเนว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

อากงฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. มิคสาลาสุตฺตาทิวณฺณนา

[75-80] ปญฺจเม อิมสฺส หิ ปุคฺคลสฺส สีลวิรหิตสฺส ปญฺญา สีลํ ปริโธวตีติ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน สีลํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปญฺญาย สุวิโสธิตํ กโรติฯ ยสฺส หิ อพฺภนฺตเร สีลสํวโร นตฺถิ, อุคฺฆฏิตญฺญุตาย ปน จาตุปฺปทิกคาถาปริโยสาเน ปญฺญาย สีลํ โธวิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ ปญฺญาย สีลํ โธวติ นาม เสยฺยถาปิ สนฺตติมหามตฺโตฯ

สีลวา ปน ปญฺญํ โธวติฯ ยสฺส (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.317) หิ ปุถุชฺชนสฺส สีลํ สฏฺฐิอสีติวสฺสานิ อขณฺฑํ โหติ, โส มรณกาเลปิ สพฺพกิเลเส ฆาเตตฺวา สีเลน ปญฺญํ โธวิตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ กนฺทรสาลปริเวเณ มหาสฏฺฐิวสฺสตฺเถโร วิยฯ เถเร กิร มรณมญฺเจ นิปชฺชิตฺวา พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺเต ติสฺสมหาราชา ‘‘เถรํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปริเวณทฺวาเร ฐิโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กสฺส สทฺโท อย’’นฺติฯ เถรสฺส นิตฺถุนนสทฺโทติฯ ‘‘ปพฺพชฺชาย สฏฺฐิวสฺเสน เวทนาปริคฺคหมตฺตมฺปิ น กตํ, อิทานิ น ตํ วนฺทิสฺสามี’’ติ นิวตฺติตฺวา มหาโพธิํ วนฺทิตุํ คโตฯ ตโต อุปฏฺฐากทหโร เถรํ อาห ‘‘กิํ โน, ภนฺเต, ลชฺชาเปถ, สทฺโธปิ ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘น วนฺทิสฺสามี’ติ คโต’’ติฯ กสฺมา, อาวุโสติ? ตุมฺหากํ นิตฺถุนนสทฺทํ สุตฺวาติฯ ‘‘เตน หิ เม โอกาสํ กโรถา’’ติ วตฺวา เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ทหรสฺส สญฺญํ อทาสิ ‘‘คจฺฉาวุโส, อิทานิ ราชานํ อมฺเห วนฺทาเปหี’’ติฯ ทหโร คนฺตฺวา ‘‘อิทานิ กิร เถรํ วนฺทถา’’ติ อาหฯ ราชา สุสุมารปติเตน เถรํ วนฺทนฺโต ‘‘นาหํ อยฺยสฺส อรหตฺตํ วนฺทามิ, ปุถุชฺชนภูมิยํ ปน ฐตฺวา รกฺขิตสีลเมว วนฺทามี’’ติ อาหฯ เอวํ สีเลน ปญฺญํ โธวติ นามฯ เสสํ วุตฺตเมวฯ ฉฏฺฐาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

มิคสาลาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อากงฺขวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(9) 4. เถรวคฺโค

1-8. วาหนสุตฺตาทิวณฺณนา

[81-88] จตุตฺถสฺส ปฐเม วิมริยาทีกเตนาติ นิมฺมริยาทีกเตนฯ เจตสาติ เอวํวิเธน จิตฺเตน วิหรติฯ ตตฺถ ทฺเว มริยาทา กิเลสมริยาทา จ อารมฺมณมริยาทา จฯ สเจ หิสฺส รูปาทิเก อารพฺภ ราคาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, กิเลสมริยาทา เตน กตา ภเวยฺยฯ เตสุ ปนสฺส เอโกปิ น อุปฺปนฺโนติ กิเลสมริยาทา นตฺถิฯ สเจ ปนสฺส รูปาทิธมฺเม อาวชฺเชนฺตสฺส เอกจฺเจ อาปาถํ นาคจฺเฉยฺยุํ, เอวมสฺส อารมฺมณมริยาทา ภเวยฺยฯ เต ปนสฺส ธมฺเม อาวชฺเชนฺตสฺส อาปาถํ อนาคตธมฺโม นาม นตฺถีติ อารมฺมณมริยาทาปิ นตฺถิฯ อิธ ปน กิเลสมริยาทา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘กิเลสมริยาทํ ภินฺทิตฺวา’’ติอาทิฯ ตติยาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

วาหนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. โกกาลิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[89-90] นวเม (สํ. นิ. ฏี. 1.1.181) โกกาลิกนามกา ทฺเว ภิกฺขูฯ ตโต อิธาธิปฺเปตํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โกยํ โกกาลิโก’’ติ ปุจฺฉาฯ สุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา จ อุปสงฺกมี’’ติ ปุจฺฉาฯ อยํ กิราติอาทิ ยถากฺกมํ ตาสํ วิสฺสชฺชนํฯ วิเวกวาสํ วสิตุกามตฺตา อปฺปิจฺฉตาย จ มา โน กสฺสจิ…เป.… วสิํสุฯ อาฆาตํ อุปฺปาเทสิ อตฺตโน อิจฺฉาวิฆาตนโตฯ เถรา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทยิํสุ ปยุตฺตวาจาย อกตตฺตา เถเรหิ จ อทาปิตตฺตาฯ ปุพฺเพปิ…เป.… มญฺเญติ อิมินา เถรานํ โกหญฺเญ ฐิตภาวํ อาสงฺกติ อวเณ วณํ ปสฺสนฺโต วิย, สุปริสุทฺเธ อาทาสตเล ชลฺลํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย จฯ

อปรชฺฌิตฺวาติ ภควโต สมฺมุขา ‘‘ปาปภิกฺขู ชาตา’’ติ วตฺวาฯ มหาสาวชฺชทสฺสนตฺถนฺติ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ, อยเมว วา ปาโฐฯ มาเหวนฺติ มา เอวมาห, มา เอวํ ภณิฯ สทฺธาย อโย อุปฺปาโท สทฺธาโย, ตํ อาวหตีติ สทฺธายิโกติ อาห ‘‘สทฺธาย อาคมกโร’’ติฯ สทฺธายิโกติ วา สทฺธาย อยิตพฺโพ, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สทฺธาตพฺพวจโน วา’’ติฯ

ปีฬกา นาม พาหิรโต ปฏฺฐาย อฏฺฐีนิ ภินฺทนฺติ, อิมา ปน ปฐมํเยว อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตาฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตาหิ ปิฬกาหี’’ติฯ ตรุณเพลุวมตฺติโยติ ตรุณพิลฺลผลมตฺติโยฯ